"Alá enriba da montaña,
sai fume das chamineas...
Valor, meu corpiño vello.
Leváime aló, miñas pernas.
Paseniño, paeniño,
aquí para, alí te sentas,
irás chegando, Xuana,
adonde as casas fomegan.
¡Dios diante, a Virxe che valla!,
qu hoxe, seica... seica... seica...
has de comer sete cuncas
de bon caldo, coa da cea,
e máis compango do porco
ou de sardiñas salpresas,
que os montañeses son homes
que cando dan, dan de veras.
Dempois, quentaráste a un lume
grande coma unha fogueira,
e cando xa estés ben quente,
¡a dormir... e que ameñeza!"
Ia a vella vai, sube, sube
a costa do mar de ovellas,
cun ollo posto no chan
i outro onde as casas fomegan.
Mentras tanto, o sol da tarde
tras dos pinares se deita,
i aluma con tristes raios
as sombrisas arboredas.
Dos Anxos o val hermoso,
sabán de verdor ostenta
alá no fondo tranquilo
que soaves brisas ourean.
Aquí fonte, alí regato,
a iauguua brila antre as herbas,
color do ouro, que o postreiro
raio de sol fire nelas.
Quieta, docísima calma
arriba i embaixo reina;
a noite ven silenciosa,
maina, pero sin estrelas.
Nin siquera unha relumbra
no firmamento, que espesa
brétema tamén se corre
polas llanuras etéreas.
Comeza a orballar, escuro
todo arredor, apenas
si acerta o que o máis conosa,
con camiño nin carreira.
Mas non importa por eso,
que o que é valente é de veras.
I a vella vai, sube, sube
a costa do mar de ovellas,
cun ollo posto no chan
i outro onde as casas fomegan;
que alí relumbra unha luz,
e vai direitiña a ela
marmurando: "Arriba, Xuana;
que ou me engaño ou terás festas."
A esperencia insina a todos,
e ten a vella esperencia;
por eso non pensa mal,
pensando que arriba hai festa.
Un carballo arde no lume,
i arredor do lar se sentan
rapazas de alegres ollos,
abós de brancas gadellas,
vellas que inda rompen mangas
e tocan as castañetas;
os afillados que a dona
i o dono tén pola aldea,
i os amigos i os cuñados,
os curmáns i a parentela
toda xunta, e mai-lo crego
i o zuruxano das bestas.
Un cego ca súa zanfona
en compaña de outra cega
que, si ben lle dá ó pandeiro,
fai falar as castañetas;
un manco, un coxo, unha tola
i outros probes, que se sentan
nun tallo, para dez posto
nun curruncho da lareira,
i abofellas máis non caben
anque algún máis vir quixera.
Foran chegando, chegando
máis de nove ulindo a festa,
i a ningún botóu da porta
a rica da montañesa;
que hai para todos, o día
que alí cocen, carne fresca
por arrobas, e se fan
papas de arroz en caldeiras.
Matóuse un carneiro, grande
como un boi, e unha tenreira
como unha vaca, e gordiña
como unha cocha pequena.
Hai viño a Dios dar, un viño
do Ribeiro que é canela;
e para a xente de menos
haino tamén do da terra,
un pouco agriño, mais fresco
e sabroso como fresas.
Cocéuse unha gran fornada
de millo branco que albea,
con mistura de centeo
i unha pouca manteiga.
Parece biscoito a broa,
i un non se ve farto dela;
que inda é muito máis sabrosa
que os moletes que en tres cestas,
escollidos, de Santiago
trouxeron as panadeiras.
En fin, a comida roda
polos pes, i o viño alegra
as xentes tanto, que rabia
de envidia a negra tristeza.
Os probes que alí viñeron
i atoparon lume e mesa,
contan contos que dan risa,
así as mozas como ás vellas,
uns en verso, outros en prosa,
pois falan en todas léngoas,
i apostan antre eles todos
a quén fai copras máis feitas.
Ma-lo da zanfona gana,
que lle apunta a compañeira,
e axúdalle o viño branco
con que a gorxa lle refrescan.
"¡Viva a cega! ¡Viva o cego!",
de cando en cando lle berran,
i el di, berrando máis forte:
"¡Vivan eles! ¡Vivan elas!;
i a máis bonita de todas,
que veña a darme unha prenda.
¡Ju-ju-rujú". I aturuxa
hastra enxordecé-las pedras,
i a cega dálle ó pandeiro,
i o cego toca nas tecras,
i ó compás do zongue, zongue,
de novo bailan as nenas.
E din os probes, botando
leña no lar: "Ésta é festa!
¡Quén che hoxe andivera fora
ca tripa toda valdeira!"
I un ollo botan sorrindo
ós feixes de palla fresca,
onde han de dormir quentiños
como rixóns en caldeira,
mentras fora zoa o vento
e ladran os cans nas eiras.
Xa preto da media noite,
dan encomenzo as peleas;
os mozos loitan cas mozas,
medindo as forzas que teñan
e n'andan en comprimentos
para botarse por terra.
¡Si as vírades qué valentes
se amostran na loita as nenas!
¡Fanlle ós mozos cada mágoa
cas súas mans pequeneiras!
-Un xa caíu... Foi un home...
¡Ela vencéu, vencéu ela!
¡Ben pola nena bonita!
¡Que vivan as montañesas!
¡Que vivan, pois loitar saben!
-¡Si fixo trampa! -el contesta
avergonzado-: foi trampa,
que si non, nin cen como ela.
-¿Qué trampa nin qué morcegos...?
Vencínte...
-Non.
-Si.
-¡Me venzas!
E mentras que nesto están:
¡plum!, ¡plum!, ¡plum!, dan cunha pedra
na porta.
-¿Quén é? -perguntan.
-Son unha probiña vella
que me perdín neste monte...
-responde unha voz que tembra-.
¿Non me darán pousadiña,
que está chovendo e lostrega?
-Vaia con Dios; xa ven tarde,
non hai sitio- lle contestan.
-¿Qué di, señora? Son xorda
como un canto..., miña prenda.
Ábrame a porta, que Dios
llo pagará...
-Probe vella...
Un pouco adiante, pretiño,
hai máis portas: chame nelas.
-¿Qué di, señoriña? Mire
que está unha noite moi fera,
e teño medo que os lobos
me coman...
-¡Dios diante! ¡Seica...!
N'hai lobos aquí; ande, ande,
vaia con Dios, que outra aldea
hai preto.
-¿Qué di, señora?
-Vaia con Dios, non sea terca,
que aquí xa non caben máis
nin probes nin ricos, ¡eia!
-¿Qué di, ña filla? Son xorda,
e non oio anque me fendan.
¡Brrr, qué frío, señoriña!
Vosté que é tan limosneira,
déixeme entrar, e estaréi
no cortelliño onde as bestas.
¡Quenja!, ¡quenja!, ¡quenja!, ¡quenja!
¡Qué tos..., Dios me valla..., brrr!
¡Xa non podo máis!
-Pois veña,
e si non ten onde pórse,
brinque a cabalo d artesa-
falóu a dona, que tiña
o corazón de manteiga.
-¡Dios llo pague, queridiña!
Xa topará a recompensa
no ceu... Abra, miña xoia...-
escramóu de pronto a vella.
-Logo n'é xorda, que oiéu?-
dixeron dentro, antramentras
que quitaban o tranqueiro
da porta.
-¿Qué di, ña prenda?
Non lle oio nada, mais teño
moito sentido...
-¡Abofellas
que non mente! Vaia, vaia,
adentro...
-Santas i buenas
noites teñan mis señores...
¡Xesús, seica están de festa,
que hai moita xentiña xunta!
De hoxe nun ano aquí os vexa.
Dio-los bendiga..., el Señor
lles dé fertuna ás mancheas
e saudiña...
-¡Amén, amén!
-Busque un sitio na lareira
e quéntese...
-¿Qué me dixo?
Son xorda coma unha pedra,
e a máis non probéi frangulla
desde onte á noite, e nas venas
xa teño o sangre callado
polo frío...-
I antramentras
que esto di, vaise arrimando
ó lume moi compangueira
cos outros probes, e fura
por antre eles, por antre elas.
Brinca por riba do cego,
e que queiras que non queiras,
sempre tembrando de frío
e xorda como unha pedra,
según di, no mellor sitio
con moita homildá se senta
e arrima un mando de lume
pra onde ela está.
-¡Ei, miña vella!:
mire que hai máis que vostede
aquí. ¡Qué comenenceira
parece! -lle di outro probe
cunha cara de desteta
nenos.
-¿Cómo di, meu fillo?-
sorrindo reprica ela,
sentándose máis a gusto-.
eu de calquera maneira
me amaño; que así no ceo
me amañe el Señor...
-¡Bah!, seica
quer facer mofa da xente...
¡Poche, co xuncras da vella!
Mesmo parece un espeto.
-¿Si quero un neto, ña prenda?
Si mo desen, inda pode
que pouco a pouco o bebera,
pois teño moita sediña
e fame, e frío...
-¡Rabea,
can!, que non vin unha xorda
máis fraca nin lagarteira.
¿É filla dalgún raposo?
-¿Qué pille un oso? Da vella
quérense rir... ¡Ai, Dios mío!
Pero a fame élle moi negra;
tráimo se é que inda ten
apegada algunha febra,
e iréino raspando a modo
cun canteiro que me queda.-
Todos riron ca resposta
e... -¡Inda nunca Dios me dera
-dixo o cego-, que esa xorda
sabe máis que eu, abofellas!
-Merece comer compango
e voullo dar, miña vella,
porque onde queira que a atopo,
gústame sempre a sabencia.
¡Coma e fártese! Aquí ten
talladas e viño...; beba,
beba pola miña conta
á salú das montañesas-,
dixo a dona, e doulle un plato
de callos como unha cesta
á probe, e viño, e pan branco
canto quixo; fartóuse ela
mesmo hasta que tuvo a tripa
coma un pandeiro. Raventa
por pouco...; mais o pelexo
tiña duro, e nin siquera
lle arregañóu, i ó outro día
xa estaba tan peneireira.
-Coidado -lle dixo a dona
cando se foi-. Conta teña
de non volver por aquí
mentras lle dure a xordeira.
-¿Qué di, miña queridiña?
-respondéu ríndose a vella-.
Son mesmo como unha tapia,
e non lle oio anque me fenda.
Este poema demostra claramente que Rosalía viviu ata ben grande en Ortoño. Os maianos de Ames chamábanlle aos do Norte do concello Montañeses que ela lle chama farturentos nestes versos. O concello estaba na aldea de Aguapesada, parroquia de Santo Tomé, e a costa do mar de ovellas era o camiño real que subía o monte desde Aguapesad a aldea de Susavila de Carballo da parroquia de Trasmonte,referencia puntual que fai ela. Non cabe dubida que ela vivíu entre esas vecindades, polo menos ata que foi capaz de entender estas cousas.Esta pugna veciñal aínda se usaba na 1ª metade do século XX. Os do norte respondían, tratándoos de mais probes: Carroucheiros, carroucheiros, Racheiros de Santomé.Capatoxos doutros sitios, Dodemo mentira é. En referencia a que os da Maía baixa non tiñan leña de carballo para se quentar de inverno.
ResponderEliminarMaximino Viaño. Cronista oficial de Ames