Aló no currunchiño máis hermoso

A Roberto Robert, redactor da Discusión, a quen lle gustan os contos i o gallego


I

Aló no currunchiño máis hermoso
que a luz do sol na terra alumeara,
veiga frorida e prado deleitoso
que aos campiños do Edén se acomparara;
aló onde o Sar soberbo e caudaloso
parece que se dorme ou que se para
(tan maino corre antre a robreda escura),
alí naceu Vidal o sin ventura (*)

II
¡Qué reposo! ¡Qué luz...! ¡Qué garruleiro
brando cantar dos váreos paxariños
cando ó salir do sol polo quinteiro
douraba fontes, lagos e campiños!
¡Qué libre respirar...! ¡Qué placenteiro
ir e vir dos cabirtos xuntadiños!
¡Qué frescas, qué polidas, qué galanas
iban co gando as feitas aldeanas!

III
Nunca o rumor do mundo corrompido,
nunca da louca sociedá as vaidades,
nin brillo dos honores fementido
foran trubar tan doses soledades.
Ceo azul, sol de amor, campo frorido,
santga paz sin remorso nin saudades,
horas que van mainiñas camiñando:
tal alí tempo e vida iban pasando.


IV
¡Cómo o ventiño da mañán pirmeiro
no seio das rosiñas se dormía,
e cál dempóis toliño e rebuldeiro
polo espaso inmensísimo subía,
e volvendo a baixar murmuradeiro
por enriba das chouzas rebulía,
nas aliñas levando o fume leve
que en trubias ondas a subir se atreve!

V
¡E cómo ó mediodía, fasta o rio,
brisas, aires, pradiños e arborado
pousaban calorosos e sin brío
cal viaxeiro sedento e fatigado;
e cómo da serán o alento frío
de arrulos misteriosos impregnado
con pasiño lixeiro se achegaba
i aire, río e floriñas axitaba!

VI
Pasiño a paso a traballada xente
dos campos ás chousiñas se volvía,
mentras no lar o pote sarpullente
cas ricas berzas a cachón fervía.
As fabas i as balocas xuntamente
co touciño sabroso nel se vía
en compaña amigable e farturenta
que alegra, que convida e que sustenta.

VII
Dempóis da frugal cea, ó cariñoso
resplandor do luar claro e soave
iban gozar ó enxido de reposo
co abó, que a longa historia contar sabe.
O rosario da Virxe proveitoso
logo rezaban con asento grave,
i alma e corpo tranquilo se dormía
esperando o folgor do novo día.

VIII
Todo era paz e amor i augua serena,
todo era craro azul no firmamento,
nin houbo alí a soberba que envenena;
nin vano goce, nin fatal tormento,
nin louco rebuldar, nin fonda pena,
nin baixo aborrecido pensamento,
vidiña tan risoña atormentaba,
pois dose e mainamente se folgaba.

IX
Naide naquel lugar probe se vira,
que uns ben i outros non mal foran vivindo,
i un que afroxa de máis i outro que estira,
fóranse acomodando e repartindo.
Ningún da negra fame a man sentira
o seu peito fortísimo oprimindo,
nomáis que a desdichada criatura
que se chamóu vidal o sin ventura.

X
Orfo ende que nacera, a sorte triste
déralle por herencia o desconsolo,
coa negra soledá, que ó probe asiste;
naide na terra se topóu tan solo
de cando en polvo terrenal se viste
inda correndo un polo i outro polo,
que era probe e dorido antre os doridos
e afrixido antres os tristes afrixidos.

XI
Tiña por casa un cortelliño escuro,
tiña por leito o cha humedecido,
por cubirtor a neve e vento duro
que entraba polas fendas arresido.
Tiña o sustento escaso e mal seguro
que dan de porta en porta ó que é perdido,
que así lle din con bulra non escasa
ó que por probe neste mundo pasa.

XII
En jamás o infeliz decir poidera
"¡Esto que teño é meu!", que a sorte dura
n'inda, por conceder, lle concedera
un pouco de querer ou de ternura,
nin un pouco de amor, que donde houbera
pobreza, e soledade e desventura,
groria, dicha e querer correndo pasan
i a entradiña da porta non traspasan.

XIII
Sempre por dicha pra Vidal había
caldo e máis pan nalgún lariño alleo,
i a máis a caridá non se estendía,
que fora un mal matarlle outro deseo.
Que si a cousas mellores se afacía
i outro váreo comer i outro recreo,
traballo lle custara a bon seguro
comer dempóis berciñas e pan duro.

XIV
Tal conta a xente corda se botaba
con parsimonia concensuda e grave,
e refráns sabios con afán buscaba
dos que din "Nunca des do que ben sabe."
I o compango Vidal nunca probaba,
porque era a sobriedá santa e saudabe,
según a xente de poder decía,
anque ela ben folgaba e ben comía.

XV
Cando dos porcos a matanza viña,
¡qué amabre chamuscar nas limpas eiras
ó despertar da fresca mañanciña...!
¡Qué alegre fumo antre olmos e figueiras
olendo a cocho polos aires viña!
¡Qué arremangar das nenas mondongueiras!
¡Qué ir e vir dende o banco hastra a cociña!
I aló no lar, ¡qué fogo!, ¡qué larada!,
¡qué rica e qué ben feita frixolada!

XVI
Fígado con cebola ben frixida
i unha folliña de laurel cheirosa,
que inda a un morto ben morto dera vida
de tan rica, tan tenra e tan sabrosa.
Raxo en sorsa cun cheiro que convida,
i a sangre das morcillas sustanciosa
en fregada caldeira rebotado,
a que fagan morcillas convidando.

XVII
Cadro tan agradabre e farturento
por toda a vecindá se repetía
con garular, e risa, e gran contento,
que suceso tan grande o requería.
Mais, por que lle sirvise de tormento,
sólo na chouza de Vidal n'había
nin porco, nin mondongo, nin fartura,
que era todo nubrado e desventura.

XVIII
Nas frías pedras do seu lar sentando,
tan váreo movemento contempraba
de negra soledade acompañado:
naide á festa do porco o convidaba.
Que era probe Vidal i era olvidado,
i a presensa dun probe alí estorbaba;
por eso antre suspiros repitía:
"¡Ai, quén fora riquiño un soio día!"

XIX
Tales eran decote os seus deseos,
mais nunca, ¡triste sorte!, se cumprían;
e todos, todos de miseria cheos,
anos tras anos sin cesar corrían.
Xa era vello Vidal, i os duros ceos
de tan negro sufrir non se doían,
que inda o porco Vidal nunca probara,
nin naide a tal festiña convidara.

XX
Tal como era costume, a rica proba
veciños con veciños se trocaban
(inda hoxe esta costume se renova),
mais a Vidal veciño non chamaban,
que fora indina misturanza boba
ir a dar donde daiva non topaban,
e por eso Vidal, probe coitado,
nunca catóu morcilla o desdichado.

XXI
Mas, ¡ai, pícaro mundo!, ¡mundo aleve!,
¿quén de teus pasos e revoltas fía?
¿Quén afirmar empávedo se atreve
que non se pdoe a noite tornar día?
¿Quén en tempo tan rápido e tan breve
ós conocidos de Vidal diría
que aquela triste homilde critatura
iba nadar en ondas de ventura?

XXII
¡I así paśou...! Que Aquel que todo mira
aló da inmensa e trasparente esfera
donde cos astros sentellantes xira,
misericordia de Vidal tivera,
o torpe olvido dos podentes vira
i a pena de Vidal compadecera,
e co seu brazo misterioso e forte
trocóu dun sopro a temeraria sorte.

XXIII
Tal polas portas de Vidal entrara
como en campo sedento farto río,
aló de Cais harencia que envidiara
o máis encopetado señorío.
Hucha de ouro ós seus ollos relumbrara
dándolle desvareo, e risa, e frío,
sendo tamaña a dicha que sentía,
que o corasón con ela non podía.

XXIV
Dempóis choróu, sorréu, bicóu a terra
inda polo seu pranto humedecida,
e canta dicha a humanidade encerra
vertéuse do seu peito escandecida.
Logo, volvendo en sí, casi se aterra
de ver ventura tan sin par cumprida,
e postrado ante Dios fervente ora
i o seu misterio portentoso adora.

XXV
Cumprido este deber, Vidal, reposto
de sorpresa tan grave prasenteira,
ponse limpio, amañado e ben composto,
coa graciña de Dios por compañeira.
Cál se adimira de o mirar tan posto,
cál lle di que é galán por derradeira,
i, anque calvo quedóu como San Pedro,
dinlle que ten risado pelo negro.

XXVI
Chámalle aquél "amigo", ¡cousa rara!,
que antes "¡Vidal!" con sorna lel desía,
i outro lle volve pracenteiro a cara
que nantronte o carís lle retorsía.
Tal miniña de velo trubara,
tal outra xunta del se revolvía,
e seica non faltóu quen lle dixera
que feito como un santo se volvera.

XXVII
Que é triste o rostro da mortal pobreza
que entre ximidos e dolores nace,
i hastra a hermosura ven cando riqueza
co sue mirar risoño nos comprace;
presta o diñeiro encanto e gentilesa,
i un Dios o mesmo demo se tornase
si tomando figura o banqueiro
remexese diñeiro e máis diñeiro.

XXVIII
Estos misterios son... eu me confundo
i en vano os espricar me propuñera;
pero Vidal, filósofo profundo,
que, anque xamáis nos libros deprendera,
a conta propia deprendéu no mundo,
non de mudansa tal se sorprendera,
que aló no seu caletre a adiviñara
cando en ser rico con afán soñara.

XXIX
Por eso recibéu con cortesía
recrebos, agasaxo e comprimento,
que un tras outro homildoso lle faćia,
escoria vil do humano sentimento.
El a baixesa deles comprendía,
i anque vano nin torpe pensamento
contra xentiñas tales meditaba,
forte e seria lisión darlles pensaba.

XXX
Unha mañán a un santo e bon suxeto
un quiño lle mercóu, ¡soberbo quiño!,
tan níveo, tan plantado e tan repleto
cal nunca o vira tal ningún veciño.
Era curto de perna, o lombo neto,
do rabo hastra a cabeza redondiño,
i o coiro tan grandexo relusía
que mesmo de manteiga paresía.

XXXI
"¡Alabado sea Dios!, ¡Dios cho bendiga!,
¡San Antonio cho garde!"; así escramaban
mentras que o cocho a paso de formiga
i o seu dono Vidal serios pasaban.
A falarlle a Vidal cada un se obriga,
que ó porco xa mortiño contempraban
e n'era de perder tan bo bocado
polas mans de Vidal morto e salgado.

XXXII
Logo o berrido do infeliz pasente
que sofre co coitelo morte dura
fender os aires no lugar se sente,
pouco a pouco a gorxiña queda muda,
o suspiro postrer soa estredente,
a sangre corre, o matachían xa suda,
e naquel grave e quírtico momento
é o porco vida e mundo e pensamento.

XXXIII
O difunto alí está repantrigado,
cunha cebola na antraberta boca
(que inda parés que a come o desdichado);
pero non o chorés, que a el solo toca
dormir sono tan triste descuidado,
pois as iras do inferno non provoca,
nin groria ten nin porgatorio ardente;
el dormirá insensible eternamente.

XXXIV
Non cabe en sí Vidal de tan contento,
o cheiriño do porco lle enlouquece,
que antre os porcos nacidos é un portento
aquel que ante seus ollos aparece.
Certa satisfacción, certo contento
no rostro dos presentes resplandece,
que mesmo quer decir en lenguax mudo:
"¡Este sí que che é un porco repoludo!"

XXXV
Mais co cocho Vidal soio se encerra,
mentras que a xente aturrullada mira...
Cál se pasma, cál bufa, cál se aterra,
que nunca tal naquel lugar se vira,
cál outro lle xurando eterna guerra,
das voltas que dá o mundo se admiria,
pois que nunca en xamáis nengún veciño
lle batera ca porta no fuciño.

XXXVI
Era aquél un rifar desesperado,
pero Vidal o xordo se facía;
a noite enteira se pasóu cerrado,
i ó arbor primeiro do siguente día,
cun varal de moricllas ben cargado,
que a pouco de cargado se rompía,
aparecéu lavado e reverendo,
a todos co seu porte sorprendendo.

XXXVII
El direitiño ó seu facer marchaba
con paso despasioso camiñando,
e un sorrir nos seus labios sa atopaba
que antroido iba decindo ou contrabando.
Dempóis, con voz que ás xentes atroaba,
foise de porta en porta perguntando:
-¿Déronlle aquí morcillas a Vidal?
-¡¡¡Aquí non!!!- ¡Pois adiante co varal!

XXXVIII
Así as chousas corréu unha por unha
i o varal inteiriño inda se vía;
que un triste sí non respondéu ningunha
de cantas en redondo requería.
Ríndose en tanto a falsa de fertunha
con sonsa voz de bulra repetía:
-¿Déronlle aquí morcillas a Vidal?
-¡¡¡Aquí non!!!- ¡Pois adiante co varal!

..............................................................
..............................................................

XXXIX
Vidal morréu, i o tempo foi pasando,
braso que os duros mármores arrasa,
antre helados escombros enterrando
do bon Vidal a solitaria casa;
mais sempre esta historiña foi quedando;
inda hoxe mesmo por proverbio pasa,
e cando o nome de Vidal se invoca,
muda sole quedar máis dunha boca.

(*) Nota da autora:Eu ben sei que en rigor estas octabas non son en maneira algunha a glosa dun cantar, e que mellor e con máis propiedade podía chamarse conto; pero como polo de ahora non penso facer en gallego ningún libro de contos póñoo aquí, unha vez que nestes cantares tratéi de pintar as costumes dos nosos probes aldeáns, e sirven estas octavas pra dar a conocer unha das máis antiguas e máis usadas. Sempre me conmovéu o relato deste conto sencillo, patriarcal, e por eso decidinme a versificalo contando ca benevolencia dos lectores. ¡Son tantos os desdichados a que nas nosas aldeas non se ofrece a proba do porco, e que soñan co día en que, como Vidal, poidan decir aos seus avaros veciños: Adiante co varal...!